فدائیان اسلام از آغاز تا پایان

بخش اول: نواب صفوی و آغاز کار

سید مجتبی میرلوحی فرزند سید جواد میرلوحی متولد ۱۳۰۳ در خانی آباد تهران؛ پدرش بود اما پس از خلع لباس از ت از این کسوت بیرون رفت و وکیل دادگستری شد. او از مخالفین رژیم پهلوی بود ودر سال ۱۳۱۵ به دلیل درگیری با داور وزیر عدلیه رضاخان وسیلی زدن به او سه سال در زندان به سر برد.(۱)
نواب صفوی سنین کودکی را در خانی آباد گذراند ودوران ابتدایی را در دبستان حکیم نظامی گذرانید وبعد وارد دبیرستان صنعتی شد.
او به دلیل تحصیل در رشته مکانیک این مدرسه آلمانی برای مدتی در آبادان در شرکت نفت مشغول به کار شد ودر سال ۱۳۲۱ برای تحصیل عازم نجف شد وسه سال ونیم در آن دیار تحصیل کرد.
او در اندک مدتی زبان عربی را مسلط شد ودوستان علاقمند زیادی به خود پیدا کرد. او دراین چند سال دروس عالی دینی را طی کرد.(۲)
بعد از شهریور ۱۳۲۰ وسقوط رضاشاه که فشار زیادی  بر مردم متحمل شده بود موقعیت خوبی بود که شیادان اجتماع دام های خود را برای مردم پهن کنند. در این ایام شخصی به نام احمد کسروی بر اثر اختلافات با هم کسوتان خود از محیط ت خارج شد وکینه آنها را به دل گرفته بود.(۳)
اوج شهرت کسروی در این دوران آثار او درباب بی دینی و رواج آن می باشد که تازه به دوران رسیده ها سخت به مطالعه آن مشغول شده و درمکتب لامذهبی کسروی غوطه ور شده بودند تا به حزب توده می پیوستند ودر آنجا مشغول می شدند.(۴)
کتاب ها ومقالات و کارهای کسروی کم کم رونق گرفت و باتقویت کشورهای بیگانه ومستعمر غوغایی به پا کرد و به مناطق مختلف در داخل کشور وخارج از آن از جمله نجف اشرف وحوزه علمیه آن انتشار پیدا کرد.
دریکی از همین روزها که افکار کسروی در دل مردم درحال نفوذ بود؛ در حوزه علمیه نجف نواب صفوی بااین آثار مواجه شد که آتشی به دلش زد، او در عرض چند روز میان علما وطلاب نجف هیجانی ایجاد نمود علیه کسروی.(۵)
نواب که به غیرت دینی وبرخورد بامنکر حساس بود باحمایت جمعی از علما، به هدف مبارزه باکسروی عازم تهران شد وباکسروی دیدار کرد و در این ملاقات اطمینان به ارتدادش پیدا کرد وبا او درگیر شد که کسروی سخت کتک خورد اما جان سالم به در برد و این نخستین حرکت فدائیان اسلام قبل از تشکیل آن بود.
بعد از این حادثه نخستین اعلامیه فدائیان اسلام با ادبیاتی اسلامی و انقلابی منتشرشد؛ با این آغاز: "ما زنده‌ایم و خدای منتقم جبار بیدار."(۶)
وی همچنین کوشید تا مراجع شهرهای مختلف خصوصا نجف وقم را نیز با خود همراه کند اما به دلیل عدم تدابیر لازم ونبود حاکم شرعی در رأس هرم نتوانست به طور رسمی وظاهری مورد حمایت آنها قرار گیرد.
نواب صفوی در آغاز کار همراهی چند تن ازطلاب جوان مانند سید حسین امامی، عبد الحسین واحدی و. را با خود همراه ساخت.

بخش دوم: فعالیت‌های فدائیان اسلام

۱.ترور احمد کسروی
هدف اصلی فدائیان اسلام ترور احمد کسروی بود که در نخستین حمله به او در اردیبهشت ماه ۱۳۲۴ به جایی نرسیده بود. در ۲۰ اسفند همان سال در ساختمان عدلیه ودرجلسه بازپرسی علی محمد امامی و حسین امامی او ومنشی اش را به قتل رساندند.
بعد از ترور کسروی متهمان به همراه نواب صفوی بازداشت شدند. پس از مدتی به دلیل تلگرافهای فراوان از جانب علما وغیره نواب ویارانش تبرئه وآزاد شدند.
۲.جنازه رضاخان
در اواخر سال ۱۳۲۵ مساله بازگرداندن جنازه رضاخان بود که سروصدای زیادی به راه انداخت وفدائیان اسلام نیز غوغای زیادی برای آن به پا کردند که در نشریه آیین اسلام مقاله ای تحت عنوان صیحه آسمانی نجف منتشر شد که مروری بود برجنایات رضاخان.
۳.سخنرانی نواب صفوی در باب فلسطین
در دی ماه ۱۳۲۶ تظاهراتی به دعوت آیت الله کاشانی برای مساله فلسطین برپاشد که نواب صفوی در آن اجتماع سخنرانی پرشوری ایراد کرد.
۴.مسأله حجاب
این جریان مورد توجه علما بود و با قانون کشف حجاب مبارزه می کردند واز اهم فعالیت های فدائیان اسلام نیز به شمار می رفت. ازجمله درسال ۱۳۲۶ جمعیت فدائیان اسلام پرده ای به درب مسجد سلطانی تهران زده ومانع ایاب وذهاب ن مکشوفه به داخل مسجد شدند.
۵.ترور نافرجام شاه
یکی از جریاناتی که باعث شد حزب توده محوریت مبارزه را از دست بدهد ومذهبی‌ها از جمله مهمترین آنها فدائیان اسلام در محوریت قرار بگیرند، روی کار آمدن هژیر در سال ۱۳۲۷ ومخالفتها با وی بود که در رأس آنها آیت الله کاشانی ونواب صفوی بودند که آیت الله بروجردی نیز آنها را همراهی وحمایت می‌کرد. در بهمن همین سال شاه مورد سوء قصد قرار گرفت وباعث شد عده زیادی از مبارزین از جمله آیت الله کاشانی تبعید شوند.
۶.ترور هژیر
پس از ترور نافرجام شاه سخت‌گیری نیروهای امنیتی شدید شد اما ترور هژیر، وزیر دربار شاهنشاهی در آبان ۱۳۲۸ به دست سید حسین امامی آب سردی بود که روی دست رژیم ریخته شد. سید حسین امامی هم محاکمه واعدام شد. این امر محبوبیت فدائیان اسلام را بیش از پیش کرد.
۷.اطلاعیه آتشین فدائیان اسلام
اطلاعیه آتشین فدائیان اسلام پس از محاکمه سید حسین امامی در خصوص فرهنگ شهادت پیامدهایی را به دنبال داشت که باعث زمینه سازی فعالیت‌های بعدی آنها شد. در همین سال ۱۳۲۸ آیت الله کاشانی ودکتر مصدق به مجلس راه یافتند.
۸.ترور رزم آرا
سرلشکر رزم آرا در سال ۱۳۲۹ به دستور شاه به پست نخست وزیری نایل آمد که باعث اعتراض واجتماع فدائیان اسلام در مسجد سلطانی تهران وسخنرانی عبد الحسین واحدی شد. چند روز بعد هم در ۱۶ اسفند ۱۳۲۹ رزم آرا که درمجلس ترحیم آیت الله فیض شرکت کرده بود، به دست خلیل طهماسبی ترور وکشته شد. بعد ازاین جریان خلیل طهماسبی دستگیر شد.
در همین زمان بود که فضای به وجود آمده باعث ملی شدن صنعت نفت شد وبعد ترور رزم آرا برای مدت کوتاهی حسین علاء نجست وزیر شد وبه دنبال آن دکتر مصدق به این سمت نایل آمد.
۹.ترور نافرجام به حسین فاطمی
به مرور روابط فدائیان اسلام با دولت ملی دکتر مصدق به هم خورد. آنها براین باور بودند که سید حسین فاطمی وزیر امور خارجه دولت دکتر مصدق، نقش اساسی در دور کردن دولت ملی از دین وآیین دارد وبه اندیشه تروروی افتادند که به دست محمد مهدی خدایی انجام شد.
این عملیات نافرجام ماند وحسین فاطمی زخمی شد وپس از آن عبدخدایی به زندان افتاد ومهر ماه ۱۳۳۲ آزاد شد.
این جریان باعث به زندانی شدن تعدادی از فدائیان اسلام از جمله خود نواب صفوی شد که طی ۲۸ ماه نخست وزیری دکتر مصدق، ۲۰ ماه آن را نواب صفوی در زندان بود تا اسفند ۱۳۳۱ که آزاد شد.
۱۰.نامه به زاهدی
پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ علیه دکتر مصدق و خلع او از نخست وزیری توسط شاه ومنصوب کردن سرهنگ زاهدی به این سمت، فدائیان اسلام این بار فعالیتشان را با ارسال نامه‌ای به نخست وزیر وقت در شهریور ۱۳۳۲ آغاز کردند که در آن به مطالب مختلفی از جمله: اجرای قوانین اسلامی توسط شاه ونخست وزیر، ترویج مذهب شیعه، حجاب وموسیقی و. اشاره کردند.(۷)
۱۱.عزیمت نواب به فلسطین ومصر
نواب صفوی در سال ۱۳۳۳ در کنگره اسلامی که به هدف نجات فلسطین در بیت المقدس تشکیل شده بود شرکت کرد وسخنرانی آتشینی در حمایت فلسطین ایراد نمود. او پس از کنگره راهی مصر شد و با رهبر اخوان المسلمین مصر دیدار کرد.
۱۲.ترور نافرجام حسین علاء
شاه که به فکر قدرت ی خود بود به فشار آمریکا، تن به پیمان نظامی بغداد (سنتو) داد. این جریان پیمان بغداد که از اتحاد آمریکا وانگلیس بود در زمان ابتدای صدارت حسین علا به وقوع پیوست. نواب صفوی از این اقدام بسیار خشمگین شد ودر پی ترور نخست وزیر وقت حسین علا برآمد. این اقدام در مجلس ختم مصطفی کاشانی پسر آیت الله کاشانی در ۲۵ آبان ماه سال ۱۳۳۴ صورت گرفت که مجری این طرح ونقشه مظفرعلی ذوالقدر بود. در اجرای این عملیات گلوله از اسلحه خارج نشد و ذوالقدر با دسته اسلحه محکم بر سر حسین علا کوبید و او را به شدت از ناحیه سر دچار مجروحیت ساخت.
پایان کار.
به دنیال این جریان جستجوی نیروهای امنیتی آغاز شد ودر اول آذر همان سال نواب صفوی و سیدمحمد واحدی دستگیر شدند. کمی بعد عبد الحسین واحدی دستگیر شد که تیمور بختیار (بنیانگذار ساواک) در دفتر خودش اورا به شهادت رسانید.
نواب صفوی، سید محمد واحدی، خلیل طهماسبی و مظفر علی ذوالقدر به اعدام محکوم شدند وشماری دیگر از فدائیان به زندان محکوم گشتند در حالی که کسی انتظار اعدام سریع آنها و عدم حمایت از ایشان را نداشت.
در صبح روز ۲۷ دی ماه ۱۳۳۴ خبر اعدام این افراد از رادیو پخش شد. بدین ترتیب فعالیت یک دهه‌ای مجتبی نواب صفوی و یارانش با اعدامشان به پایان رسید وجنبش دچار بنبست شد.

بخش سوم: فدائیان پس از نواب صفوی

فدائیان اسلام بعد از شهادت نواب صفوی ویارانش تحت مراقبت شدید مأموران حکومتی قرار داشتند. در چنین شرایطی اعضای جمعیت فدائیان اسلام به مبارزات مخفیانه علیه سلطنت پهلوی روی آوردند وفعالیتشان محدود شد اما به هیچ وجه خاتمه نیافت.
پس از آن بسیاری از اعضاء وهواداران فدائیان اسلام با برگزاری جلسات عمومی اما به شکل کلاس‌های قرآن و مراسمات عزاداری در مساجدی همچون مهدیه در خیابان رزم آرا ومسجدی در خیابان بوذر جهرمی توسط آقایان بهاری، رفیعی، صرف زاده و. به عنوان انجمن دانش وآموزش جوانان به فعالیت پرداختند و در واقع فعالیت‌های ی خود را در قالب برنامه‌های مذهبی ادامه دادند.
برای نمونه در گزارشی از ساواک مربوط به بهمن سال ۱۳۳۷ از مجلس جشنی یاد شد که مسجد طالقانی تهران برپا شد و در این مجلس آیت الله شیخ یحیی طالقانی که از علمای فعال جمعیت فدائیان اسلام بوده با همراهی شماری دیگر از  فدائیان از جمله حسین مجاهد، حاجی یوسفیان، علی ترکی، حسین حضرتی، محمود لؤلؤ وحاج باقر سمسار که همگی از افراد فدائیان اسلام بودند تشکیل گردید.(۸)
اما اعضای فدائیان اسلام از سال ۱۳۳۴ الی ۱۳۴۳ هیچ گونه فعالیت آشکاری انجام نداد. به ادعای محمد مهدی عبد خدایی از پیشگامان ویاران اولیه فدائیان اسلام، در سال ۱۳۴۳ حسنعلی منصور نیز به دست جمعیت مؤتلفه اسلامی که یاران نواب صفوی بودند وبا اسلحه نواب صفوی ترور شد.

بخش چهارم: اندیشه فدائیان اسلام

از لحاظ فکری فدائیان اسلام روی چهار اصل تکیه داشتند:
الف) اسلام نظام کامل برای زندگی است.
ب) قومیت گرایی در اسلام نیست واتحاد شیعه وسنی باید حفظ شود.
ج) تضادی بین اسلام و وطن خواهی نیست.
د) اتحاد جهان اسلام با اجرای قوانین اسلامی ممکن بوده و تنها در این شرایط است که مشکلات مسلمانان حل می‌شود.(۹)
آنها اندیشه ایجاد حکومت اسلامی را با عنوان دولت علوی مد نظر داشتند و برنامه‌های خود را برای این مهم وتحقق این رویا تبیین و به صورت مبسوط ارائه دادند که در رأس آن شعار "اسلام باید حکومت کند" بود.
در برنامه فدائیان اسلام حتی برای وزارتخانه ‌ها نیز برنامه کاری مشخص شده بود که به طور مفصل در کتاب "فدائیان اسلام، تاریخ، عملکرد واندیشه" آورده شده است.
کتاب فدائیان اسلام تحت عنوان -اطلاعیه‌ای از برنامه انقلابی فدائیان اسلام-  ابتدا در سال ۱۳۲۹ و برای دومین بار در سال ۱۳۳۲ در ۹۰ صفحه وزیری به چاپ رسید.
این کتاب از سه بخش تشکیل می‌شود: در بخش نخست نویسنده به شناسایی وتشریح ریشه‌های مفاسد خانمان سوز ایران و جهان پرداخته و در بخش‌های بعدی نیز طریق اصلاح عموم طبقات و دستوری العملی برای شئون مختلف حکومت وجامعه عرضه داشت. دستور العملی که بایستی به یاری خدا مو به مو عملی گردد. در پایان کتاب نیز تعدادی اعلامیه آمده است.(۱۰)
به طور کلی نثر کتاب متأثر از ادبیات ی دهه ۱۳۲۰، با لحنی تند وادبیاتی خطابی و بسیار تحریک آمیز است.کتاب مملو از بایدهایی است که برای رفع ریشه‌های خانمان سوز فساد باید اجرا گردد و با برخی گروه‌ها و بخشی از ت به شدت در نزاع است.(۱۱)

منبع:
-------------------------------
الف) کتاب‌ها
۱.جعفریان، رسول، جریانها وجنبشهای مذهبی-ی ایران سالهای۱۳۲۰-۱۳۵۷، چاپ دوم، تهران، پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، بهار ۱۳۸۱
۲.نواب صفوی، سید مجتبی (به کوشش هادی خسرو شاهی)، فدائیان اسلام: تاریخ عملکرد واندیشه، چاپ اول، تهران، اطلاعات،۱۳۷۵
۳.خوش نیت، سیدحسین، سید مجتبی نواب صفوی: اندیشه‌ها مبارزات وشهادت او، چاپ اول، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسفند ۱۳۸۵
۴.طاهری، رجبعلی، خاطرات رجبعلی طاهری، چاپ اول، تهران، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۵
۵.محلاتی، فضل الله، خاطرات و مبارزات شهید محلاتی، چاپ اول، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۶
۶.بدلا، سید حسین، هفتاد سال خاطره، چاپ اول، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸
۷.طالقانی، سید محمود، از ازادی تا شهادت، چاپ اول، تهران، انتشارات ابوذر، ۱۳۵۸
۸.خمینی، سید مصطفی، یادها و یادمان‌ها، جلد اول، چاپ اول، قم، کنگره شهید آیه الله سید مصطفی خمینی کمیته علمی، ۱۳۷۶
۹.خمینی، سید احمد، مجموعه آثار یادگار امام، جلد اول، چاپ دوم، تهران، مؤسسه تنظیم ونشر آثار امام
۱۰.کرمی پور، حمید، جامعه تعلیمات اسلامی، چاپ اول، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۰

ب) مقالات، رومه‌ها ومجلات
۱۱.عباسی، ابراهیم، رساله دکتری عقلانیت سنت فکری ورادیکالیسم اسلامی (جمعیت  فدائیان اسلام)، دانشگاه تهران، ۱۳۸۸
۱۲.رومه ایران، بازخوانی ایدئولوژی جمعیت فدائیان اسلام، ۲۸ دی ۱۳۸۱
۱۳.رومه اطلاعات، ۱۷ خرداد، ۱۳۶۷

پی نوشتها
-----------------------------
۱. جعفریان، رسول، جریانها وجنبشهای مذهبی-ی ایران سالهای۱۳۲۰-۱۳۵۷، صفحه ۱۰۲
۲. نواب صفوی، سید مجتبی (به کوشش هادی خسرو شاهی)، فدائیان اسلام: تاریخ عملکرد واندیشه، صفحه ۳۶
۳. همان، صفحه ۳۵
۴. جعفریان، رسول، جریانها وجنبشهای مذهبی-ی ایران سالهای۱۳۲۰-۱۳۵۷،صفحه۱۰۲ و۱۰۳
۵. نواب صفوی، سید مجتبی (به کوشش هادی خسرو شاهی)، فدائیان اسلام: تاریخ عملکرد واندیشه، صفحه ۳۶
۶.جعفریان، رسول، جریانها وجنبشهای مذهبی-ی ایران سالهای۱۳۲۰-۱۳۵۷، صفحه ۱۰۳
۷.خوش نیت، سیدحسین، سید مجتبی نواب صفوی: اندیشه‌ها مبارزات وشهادت او، صفحه ۱۲۷
۸. کرمی پور، حمید، جامعه تعلیمات اسلامی، صفحه ۱۵۱
۹. جعفریان، رسول، جریانها وجنبشهای مذهبی-ی ایران سالهای۱۳۲۰-۱۳۵۷، صفحه ۱۱۵
۱۰. رومه ایران، بازخوانی ایدئولوژی جمعیت فدائیان اسلام، ۲۸ دی ۱۳۸۱
۱۱. عباسی، ابراهیم، رساله دکتری عقلانیت سنت فکری ورادیکالیسم اسلامی (جمعیت  فدائیان اسلام)