تبیین سیره حضرت زهرا (س) در کلام امام خمینی (ره) قسمت دوم و پایانی

معنویات و جلوه های ملکوتی

حضرت امام در مورد بعد حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ می فرماید:

از برای زن ابعاد مختلفه است، چنانچه برای مرد و برای انسان. این ورق صورت طبیعی نازلترین مرتبۀ انسان است و نازلترین مرتبۀ زن است و نازلترین مرتبۀ مرداست؛ لکن از همین مرتبۀ نازل حرکت به سوی کمال است. انسان موجود متحرکاست از مرتبه طبیعت تا مرتبه غیب تا فنا در الوهیت. برای صدیقۀ طاهره این مسائل، این معانی حاصل است. از مرتبۀ طبیعت شروع کرده است؛ حرکت کرده است، حرکت معنوی،با قدرت الهی، با دست غیبی، با تربیت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) مراحل را طی کرده است تا رسیده است به مرتبه ای که دست همه از او کوتاه است». [31]

آنچه در این فراز از سخنان پرمعنا و دلنشین حضرت امام قابل تأمل است، نظرگاه خاص ایشان در مورد تساوی استعدادهای زن و مرد در دستیابی به صفات فاضله و مقامات بلند معنوی است. بر اساس چنین دیدگاهی تقسیم بندی انسانها به دو دستۀ زن و مرد، مذکر و مؤنث نمایندۀ نازلترین و پست ترین نوع نگاه به جامعۀ بشری است و در مقابل با یک نگاه ارزشی و اصولگرا انسانها همه فرزندان آدمند و بالقوه دارای شأن خلیفة اللهی و آنچه در این میان آنها را از هم متمایز می کند میزان تلاش، کوشش و مجاهدتی است که هریک از آنها در راه بارور کردن استعدادهای فطری و بالقوه و رسیدن به کمال مطلوب صرف می کنند و در این بین، تقسیم بندی انسانها به زن و مرد بر اساس ساختمان جسمانی آنها معقول به نظر نمی رسد؛ زیرا آنچه در رهگذر سیر و سلوک عرفانی، فلسفی و علمی نصیب انسانها می شود بهرۀ روح است نه بهرۀ جسم.چنانچه هیچ کدام از اوصاف سعادت، شقاوت، فضیلت، رذیلت، حق، باطل و . بر موصوف بدن حمل نمی شود؛ بلکه محمل این صفات روح و جان انسانهاست.

لذاست که حضرت امام زن را نیز در بُعد انسانیت و مراتب معنوی می داند که می تواند از همان مرتبۀ نازل وجودی خود به سوی مقصد کمال حرکت کند. در اینمیان انسان که به منتها درجۀ انسانیت خویش صعود کرده و انسان کامل لقب گرفته بالفعل واجد شأن خلیفة اللهی است؛ و چون خلافت خداوند از نوع غیبت و گماردن فردیبه جانشینی دورۀ غیبت نیست، بلکه به مقام خلافت او رسیدن به معنی چون او شاهد و حاضر بودن در همه وقت و همه جاست؛ بنابراین انسان کامل آیت کبرای حق است» [32] و مظهر اسمای الهی و اینجاست که حضرت امیر ـ علیه السلام ـ می فرمایند:وما لله ایة اکبر منی»؛[33] و چون ائمه اطهار ـ علیه السلام ـ کلهم من نور واحد» پسهمگی مصداق آن کلام مولا علی ـ علیه السلام ـ قرار می گیرند؛ [34] و در این میان زهرای مرضیه نیز قطعاً دارای چنین مقامی است. اینجاست که حضرت امام با لحنی بس شیوا و گویا می فرمایند: برای صدیقۀ طاهره این معانی حاصل است» از جمله فضایل و مکارمی که حضرت صدیقۀ کبری (س) طی سیر و سلوک توحیدی ـ عرفانی خویش بدان دست یافت، طهارت ابدی وجود مبارک و ملکوتی ایشان از هر آلودگی وآلایش بود. چنانچه جناب طبرسی ـ علیه الرحمه ـ می فرمایند:

استدلال بر عصمت حضرت زهرا آیۀ تطهیر است؛ زیرا که عموم ملت اسلام اتفاق کرده اند بر اینکه مقصود از اهل بیت در آیۀ شریفۀ خاندان پیغمبر ـ صلوات الله علیه - هستند؛ و در روایت از طرق شیعه و سنی رسیده است که این آیه مخصوص علی ـ علیهالسلام ـ، فاطمه ـ سلام الله علیها ـ، حسن و حسین ـ علیهما السلام ـ می باشد؛ و اینکهحضرت رسول آنها را در زیر عبای خبیری جمع فرموده و سپس فرمود: خداوندا این چند نفر که اکنون در زیر عبا اجتماع کرده اند خاندان من هستند؛ اینک کثافت و پلیدی را از اینان رفع کن و آنها را پاک و پاکیزه قرار ده».[35]

به این ترتیب به نقل از علامۀ امینی اگر جز آیۀ تطهیر منقبت دیگری در شأن زهرای اطهر نبوده همین آیه، برهانی است کافی؛ و نشانگر اینکه حضرت صدیقه،معصومه است و عصمت از شئون و مناصب ولایت است و ما، غیر ولی که معصوم باشد سراغ نداریم. از ابتدای خلقت آدم تا آخر، هر کسی که معصوم است ولی است یاپیغمبر است یا امام است، یا صدیق است که حضرت صدیقه ـ سلام الله علیها ـ نیز یکی از آنهاست». [36]

از دیگر فضایل و مناقب حضرت صدیقۀ کبری در باب عصمت ـ که از علمای بزرگ شیعه نقل شده ـ عبارت مشهور پیامبر بزرگ اسلام در مدح و منقبت ایشان است،چنانکه فرموده اند: فاطمه پارۀ تن من است، مرا آزرده خواهد کرد کسی که وی رابیازارد؛ و نیز فرمود: کسی که فاطمه را اذیت کند مرا اذیت کرده و هرکه مرا اذیت کندخداوند را اذیت کرده»؛ و نیز فرمود: خداوند هنگام خشم فاطمه خشمگین می گرددو در هنگام خشنودی او خشنود است»؛ و اگر چنانچه فاطمه معصومه نباشد نباید اذیت کنندگان او در هر حال مانند اذیت کنندگان پیغمبر باشند. [37]

از فضایل مهم حضرت زهرا محدثه بودن و سخن گفتن ملائکه با ایشان است.چنانکه حضرت صادق ـ علیه السلام ـ می فرمایند: فاطمه بنت رسول الله ـ صلوات الله علیه ـ کانت محدثه ولم تکن بنیة انما سمیت فاطمه محدثةً لأنَّ الملائکه کانت تهبطمن السماء فتنادیها کما تنادی مریم بنت عمران، یا فاطمه ان الله اصطفاک وطهرک واصفاک علی نساء العالمین یا فاطمه اقنتی لربک و اسجدی و ارکعی مع الراکعین». [38]

و در روایات است که گاه فاطمه ـ سلام الله علیها ـ در محراب و مصلای خویش به نماز و عبادت مشغول بود و پشت سرش قدحی پر از غذای گرم و مطبوع بود که از آن بخار برمی خاست [39] و آن هدیه ای الهی بود که فاطمه چون مریم از آن بهره داشت. از جمله مفاخر و مناقب عظیم فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ نزول آیات سورۀ مبارکۀ هل اتی» به جهت بخشش کریمانۀ حضرت و خاندان ایشان بود که یقیناً این آیات در شأن ایشان و خانوادۀ گرامی شان نازل شد و هیچ گونه اشکالی بر آن وارد نکرده اند. [40]

زیباترین و شیواترین تعبیرات دربارۀ نجات بخشی اهل بیت طاهره از آنِ رسول خداست که در این میان، حضرت فاطمه زهرا از جایگاه و اهمیت ویژه ای در کلام پدر برخوردار است. در حدیثی آمده است:

علیّ [منی] و ابنای منه والطیبون منی و انا منهم و هم الطیبون بعد امهم و هم سفینةمن رکبها نجی و من تخلّف عنها هوی، الناجی فی الجنة و الهادی فی لظی». [41]

و در حدیث صالح بن سهل همدانی آمده است که می گوید از امام صادق (ع) در مورد آیۀ شریفه الله نور السموات والارض مثل نوره کمشکاةٍ. شنیدم که فرمود:

المشکاة» فاطمه علیها سلام فیها، مصباح» الحسن، المصباح» الحسین فیزجاجة» کانها کوکب دری کأنّ فاطمه کوکب دریٌ بین نساء اهل الدنیا ونساء اهلالجنة».[42]

وجود چنین فضایل و مناقبی در وجود مبارک حضرت زهراست که در جواب پیامبراکرم ـ صلوات الله علیه ـ که از علی علیه السلام پرسید: همسرت را چگونه یافتی؟عرض کرد نعم العون علی طاعة الله » [43] و اینگونه است که حضرت امام دربارۀ وجودمقدس فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ می فرمایند:

معنویات، جلوه های ملکوتی، جلوه های الهی، جلوه های جبروتی، جلوه های ملکی و ناسوتی همه در این موجود مجتمع است؛ انسانی است به تمام معنا انسان،زنی به تمام معنا زن».[44]

مجاهده، مخاطبه، محاکمه با حکومتهای وقت

امام خمینی در بخشی از سخنان خود با اشاره به بُعد ی ـ اجتماعی حضرت زهرا می فرمایند:

حضرت مجاهده داشته است، حضرت به اندازۀ خودش که در این ظرف کوتاه مجاهده داشته است مخاطبه داشته است با حکومتهای وقت، محاکمه می کرده است

حکومتهای وقت را.!» [45]

این سخنان حضرت امام در مدح شخصیت فکری ـ ی زهرای مرضیه نشانگراعتقاد راسخ ایشان به بعد تعهدپذیری ن مسلمان در برابر جامعه اسلامی است.جامعه ای که هر لحظه به واسطۀ نفوذ عناصر قدرت طلب و مصلحت اندیش تهدید می شود و تنها راه مقابله با چنین وقایعی، هوشیاری و احساس مسئولیت یکایک افرادجامعۀ اسلامی است؛ در این میان صدیقۀ کبری با دفاع و مجاهده در راه حفظ وحراست از مقام عظمای ولایت که خود را به عنوان یک مأموم موظف بدان می دید، نه تنها برای ن که برای تمام انسانهای آزاده و حق جو الگو و نمونه است. زهرا ـ سلام الله علیها ـ با فهم عمیق و درک کاملاً درست از موقعیت جامعۀ اسلامی و شأن خویش به عنوان دخت رسول اکرم ـ صلوات الله علیه ـ و وارث علم، تقوا و فضایل او و با پیشقدم شدن در راه دفاع از حریم امامت و حقوق حقۀ خود و خانوادۀ بزرگوارش به پا خاست و با حرکتی کاملاً سنجیده و بجا مسیر انحرافی را که بلافاصله بعد از وفات رسول اکرم ـ صلوات الله علیه ـ در جامعۀ اسلامی نوپای مدینه رخنه کرده بود با بانگی رسا به مسلمانان یادآوری کرد؛ هر چند که در آن موقع مورد التفات بزرگان انصار و مهاجر واقع نشد، اما پیام هشدار دهندۀ کلام او در مسجد مدینه همچنان در گوش تاریخ طنین انداز است. آری! زهرا رأیی صحیح، تفکری آزاد و عقیده ای قاطع داشت و اگر به چیزی معتقد شده و صحت آن را دریافته بود، هرگز آن را پنهان نمی کرد و بی پرده و بی هیچ واهمه ای ابراز و اعلام می نمود!»؛ [46] و زهرا ـ سلام الله علیها ـ کلام پیامبر را همچنان در جان و قلب خود به ودیعت داشت که من کنت مولاه فهذا علی مولاه» و اینگونه بود که با مشاهدۀ خط انحراف از معتقدات راستین اسلام که با مرگ غمبار پیامبر آغاز شد، تاب تحمل نیاورد و فریاد زد:

چون خدای تعالی همسایگی پیامبران را برای رسول خویش گزید دورویی آشکار شد و کالای دین بی خریدار . شیطان از کمینگاه خود سر بر آورد و شما را به خود دعوت کرد و دید چه زود سخنش را شنیدید و سبک در پی او دویدید و در دام فریبش خزیدید و . هنوز دو روزی از مرگ پیغمبرتان نگذشته و سوز سینۀ ما خاموش نگشته، آنچه نبایست کردید و آنچه از آنتان نبود بردید و بدعتی بزرگ پدید آوردید.به گمان خود خواستید فتنه برنخیزد و خونی نریزد؛ اما در آتش فتنه فتادید و آنچه کِشتید به باد دادید که دوزخ جای کافران است . شما کجا و فتنه خواباندن کجا؟دروغ می گویید و راهی جز راه حق می پویید؛ وگرنه این کتاب خداست میان شما!» [47]

حضرت زهرا در راه باز پس گرفتن حق مسلم خلافت ولی الله فی الارض، علیعلیه السلام ـ از هیچ کوششی دریغ نکرد و حتی حضرت علی ایشان را به اصرار بر مرکبی می نشاند و شبانه به در خانۀ انصار می برد و فاطمه ـ سلام الله علیها ـ با به یادآوری گفتار و کردار رسول خدا ـ صلوات الله علیه ـ دربارۀ علی ـ علیه السلام ـ ایشان را به شأن و قدر والای وی برای خلافت مسلمین متذکر می شد. ولی چه سود که در جواب می شنید: ای دختر رسول خدا ما با ابوبکر بیعت کرده ایم و اگر شوهر و پسرعموی تو زودتر از آن نزد ما آمده بود با دیگری بیعت نمی کردیم». [48]

چند روزی از وفات رسول خدا ـ صلوات الله علیه ـ و واقعۀ سقیفه نگذشته بود که حادثۀ دیگری پیش آمد و زهرا ـ سلام الله علیها ـ را برای گرفتن حق خود و اهل بیت پیامبر راسختر کرد و آن مسألۀ فدک بود. خلیفۀ مسلمانان با استناد به حدیثی از رسول اکرم، فدک را که پیامبر در زمان حیات به فاطمه زهرا بخشیده بود، جزو اموال عمومی مسلمین حساب کرد و کارگزاران حضرت زهرا را از آن مزرعه بیرون کرد. این اتفاق سرآغاز محاجمه ای تند، سرکوبگر و روشنگر از جانب زهرا ـ سلام الله علیها ـ با ابوبکر، خلیفۀ وقت در مسجد مدینه و آشکار شدن بغض فرو خوردۀ اهل بیت پیامبر ـ صلوات الله علیه ـ به غاصبان حقوق ایشان بود. این است که حضرت زهرا با علم به اینکه پس از رسول خدا تنها وارث بحق ایشان خود اوست و با اتکا به شأن و منزلت پدر به عنوان نبی، فرزندان به عنوان دو ریحانۀ رسول الله و سرور جوانان اهل بهشت و شوهر به عنوان امام مسلمین، به دادخواهی از جماعت مسلمانان بپاخاست. آنچه درگفتار حضرت زهرا بیش از پیش آشکار است نه طلب ارث و میراث مادی پدر که ادامۀرسالت او برای ارشاد و تنذیر مردم است چنانکه در انتهای خطبه می فرماید:

من آنچه شرط بلاغ است با شما گفتم، اما می دانم خوارید و در چنگال زبونی گرفتار. چه کنم که دلم خون است و باز داشتن زبان شکایت از طاقت برون! و نیزمی گویم برای اتمام حجت بر شما مردم دون! بگیرید! این لقمه گلوگیر به شما ارزانی؛ و ننگ حق شکنی و حقیقت پوشی بر شما جاودانی باد! اما شما را آسوده نگذارد تا به آتش افروخته خدا بیازارد . من پایان کار را نگرانم و چون پدرم، شما را از عذاب خدا می ترسانم. به انتظار بنشینید تا میوه درختی را که کشتید بچینید و کیفر کاری را که کردید ببینید». [49]

به هرحال نتیجۀ عملکرد زهرا ـ سلام الله علیها ـ هرچه بود یک حقیقت مسلم و انکارناپذیر همواره پیش روی تاریخ اسلام وجود دارد و آن اینکه زهرای مرضیه آغازگر جنبشی عظیم و رهایی بخش در حمایت از مظلومان و ستم دیدگان تاریخ بود و با نشان دادن رگه های مخفی و ناپیدای انحراف در جامعۀ نوپای اسلامی راه را برای مبارزات گسترده تر همسر و فرزندان مجاهد خویش هموار کرد. چه اگر باطل را نمی توان ساقط کرد، می توان رسوا ساخت؛ اگر حق را نمی توان استقرار بخشید، می توان اثبات کرد؛ طرح نمود؛ به زمان شناساند؛ زنده نگه داشت». [50] درس بزرگی که سید و سالار شهیدان حسین بن علی ـ علیه السلام ـ به خوبی از مادر آموخت.

بزرگترین شرافت

از ملکوتی ترین و منحصر به فردترین ویژگیهای حضرت صدیقۀ طاهره نزول فرشتگان از جانب حق تعالی و سخن گفتن ایشان با حضرت بود. چنانکه در بیشتر روایات در این مورد به محدثه بودن ایشان تصریح شده است. در این مورد روایات مختلفی است، ازجمله: هم صحبتی جبرئیل امین با آن بانوی بزرگوار. روایات مروی در این موضوع، تصریح می کنند که پس از فوت رسول اکرم ـ صلوات الله علیه ـ فرشتگان برای عرض تسلیت و آرام شدن دل فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ به حضور ایشان مشرف شده با آن حضرت به گفتگو می پرداختند. در این مورد حضرت امام جعفرصادق می فرمایند:

فاطمه بعد از رحلت رسول اکرم بیش از 75 روز زنده نماند و غم جانسوز داغ پدر،قلب او را لبریز کرده بود. به این جهت جبرئیل پی در پی به حضورش می آمد و او را درعزای پدر تسلیت باد» می گفت و تسلی بخش خاطر غمین زهرا بود. گاه از مقام ومنزلت پدر بزرگوارش سخن می گفت و گاه از حوادثی که پس از رحلت او بر ذریه اش وارد می گردید خبر می داد. امیرالمؤمنین ـ سلام الله علیه ـ نیز آنچه جبرئیل املا می کرد همه را به رشتۀ تحریر در می آورد و مجموعۀ این سخنان است که به مصحف فاطمه ـ سلام الله علیها ـ موسوم گردیده است».[51]

با وجود تمام فضایل و مناقبی که در تفسیر گفتار عالمانۀ حضرت امام دربارۀ شخصیت و شأن زهرای مرضیه در بخشهای پیشین گفته شد، باید اذعان کرد که در نگاه حضرت امام، صدیقۀ طاهره ـ سلام الله علیها ـ دارای شرافت و فضیلتی بالاتر از همۀ آنچه ذکر شده است، می باشد و آن نزول حضرت روح الامین بر قلب مبارکشان وسخن گفتن با ایشان است و حضرت امام در فرازی از سخنان ارزشمند خود به این مطلب اشاره دارند که:

. مسألۀ آمدن جبرئیل برای کسی، یک مسألۀ ساده نیست. خیال نشود که جبرئیل برای هر کسی می آید و امکان دارد بیاید. این یک تناسب لازم است بین روح آن کسی که جبرئیل می خواهد بیاید، و مقام جبرئیل که روح اعظم است. چه ما قائل بشویم به اینکه قضیۀ تنزیل، تنزیل جبرئیل، به واسطۀ روح اعظم خود این ولی است؛ یا پیغمبر است . او تنزیل می دهد او [جبرئیل] را . تا مرتبه پایین. یا بگوییم که خیر حق تعالی او را مأمور می کند که برو و این مسائل را بگو .، تا تناسب مابین روح این کسی که جبرئیل می آید پیش او و بین جبرئیل که روح اعظم است نباشد، امکان ندارد این معنا و این تناسب بین جبرئیل که روح اعظم است و انبیای درجه اول بوده است مثل رسول خداو موسی و . بین همه کس نبوده است. بعد از این هم بین کسی دیگر نشده است؛ حتی دربارۀ ائمه هم من ندیده ام که وارد شده باشد این طور که جبرئیل بر آنها نازل شده باشد . در هر صورت، من این شرافت و فضیلت را از همه فضایلی که برای حضرت زهرا ذکر کرده اند ـ با اینکه آنها هم فضایل بزرگی است ـ این فضیلت را من بالاتر از همه می دانم. و این از فضایلی است که از مختصات حضرت صدیقه سلام الله علیهاست». [52]

در این زمینه گفتار مرحوم علامه امینی قابل توجه است که می فرمایند:

احراز این مقام جز برای آن کس که ولی است، امکان پذیر نیست و چون فاطمه ولیة الله است در سایۀ مقام ولایتش فرشتگان با او سخن می گویند رسول خدا دراین باره می فرمایند: اولیای بعد از من، امیرالمؤمنین، فاطمه، حسنین و اولاد معصومین آنانند؛ و وارد بودن این مرتبۀ والای محدث بودن در امت رسول خدا ـ صلوات الله علیه ـ جز برای این سیزده معصوم برای هیچ یک از افراد امت معقول نیست».[53]

ن بزرگ اسلام از دیدگاه امام

حضرت امام خمینی با دیدگاه ویژۀ خویش، همواره از ن مسلمان به عنوان عناصر پیش برنده نهضتها و حرکتهای آزادی خواهانۀ اسلامی یاد کرده و از نقش اساسی این قشر فعال و پویای جامعۀ اسلامی در جهت دهی و به حرکت واداشتن سایر اقشار جامعه به دفاع برخاسته اند. حضرت زینب کبری ـ سلام الله علیها ـ دخت گرانقدر زهرای اطهر ـ سلام الله علیها ـ از جمله ن بزرگ و مجاهدی است که از دیدگاه امام سهمی بس ارزنده و مهم در پیشبرد اهداف قیام عاشورا و در نگاهی کلان، اهداف اسلام داشته است. عظمت زینب کبری در نگاه امام آنجا به خوبی رخ می نماید که این بار حضرت امام در فرازی از سخنان خود عظمت شخصیت حضرت زهرا را با پروردن چنین دختری به نمایش می گذارد و می فرماید:

زنی .که دخترش در مقابل حکومتهای جبّار ایستاد و آن خطبه را خواند و آن حرفها را زد، که همه می دانید، زنی که در مقابل یک جبّاری ایستاد که اگر مردها نفس می کشیدند همه را می کشتند، و نترسید و ایستاد و محکوم کردحکومت را، یزید را محکوم کرد. به یزید فرمود: تو قابل آدم نیستی، تو انسان نیستی. زن، یک همچو مقامی باید داشته باشد!»[54]

در دیدگاه خاص حضرت امام تعهدپذیری اجتماعی و مسئولیت ی ـ اجتماعی نه فقط مختص مردان، بلکه وظیفۀ مردان و ن توأمان است و ن نه فقط در خانه که مرکز تعلیم و تعلم است بلکه در اجتماع نیز باید حضور فعال داشته باشند و به قول آن حضرت:

اگر شما [زنها] پذیرفتید که روز بیستم جمادی الثانیه که روز تولد حضرت زهراست. . روز زن باشد . به عهدۀ شما مسائل بزرگی خواهد آمد از قبیل مجاهده که حضرت مجاهده داشته است. مخاطبه داشته است با حکومتهای وقت، محاکمه می کرده است حکومتهای وقت را، شما باید اقتدا به او بکنید . زهد و تقوا و همه چیزهایی که داشته است و عفافی که او داشته است . آنها را تبعیت کنید». [55]

شایسته است در پایان سخن، از نقش و جایگاه ن مسلمان ایران در تفکر و اندیشۀ امام راحل یادی بکنیم آنجا که متواضعانه فرمودند:

ما نهضت خودمان را مدیون زنها می دانیم، مردها به تبع زنها در خیابانها می ریختند، تشویق می کردند زنها مردان را، خودشان در صفهای جلو بودند. زن،یک همچو موجودی است که می تواند، یک قدرت شیطانی رابکشند».[56]

فهرست منابع و مآخذ:

1 ـ ابوعلم، توفیق؛ فاطمه زهرا (س)؛ علی اکبر صادقی، امیرکبیر، تهران، 1358.

2 ـ اربلی، ابی الحسن علی بن عیسی؛ المناقب، علی بن حسین زواریی؛ تصحیح آقا سید ابراهیم میانجی، نشر ادب الحوزه و کتابفروشی اسلامیه، بی تا، بی جا.

3 ـ امین زاده، محمدرضا؛ جایگاه اخص و ممتاز زن؛ مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، 1372.

4 ـ امینی؛ فاطمه زهرا سلام الله علیها؛ به کوشش حبیب چایچیان، امیرکبیر، تهران،1363.

5 ـ جعفری، سیدحسین محمد؛ تشیع در مسیر تاریخ؛ دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران 1374.

6 ـ جوادی آملی؛ زن در آیینۀ جمال و جلال؛ مرکز نشر فرهنگی رجا، تهران، 1374.

7 ـ خمینی، روح الله؛ در جستجوی راه از کلام امام؛ زن، امیرکبیر، تهران، 1363.

8 ـ خمینی، روح الله؛ صحیفۀ امام؛ موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)

9 ـ رسولی محلاتی، سید هاشم؛ زندگانی حضرت فاطمه (س) و دختر آن حضرت؛ دفتر نشر و فرهنگ اسلامی، تهران 1376.

10 ـ زریاب خویی، عباس؛ سیرۀ رسول الله از آغاز تا هجرت؛ جلد اول، سروش، تهران، 1376.

11 ـ سعادت پرور، علی؛ جلوه نور، پرتوی از فضایل معنوی فاطمه زهرا (س)؛ دفتر نشر معارف اسلامی، قم، 1371.

12 ـ شریعتی، علی؛ زن: مجموعه آثار؛ چاپخش، تهران، 1375.

13 ـ شهیدی، سید جعفر؛ زندگانی فاطمه زهرا (س)؛ دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران،1376.

14 ـ صداقت، سید علی اکبر؛ زن در اسلام، و پیامها، مصاحبه ها و گفته های امام خمینی دربارۀ زن؛ نشر روح، قم، 1360.

15 ـ قزوینی، سید محمدکاظم؛ فاطمه اهرا من المهد الی اللحد؛ دارالصادق، بیروت،1397ه. ق.

16 ـ کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب؛ اصول کافی؛ حاج سید جواد مصطفوی،علمیه، تهران، بی تا.

17 ـ گرجی، منیره؛ نگرش قرآن بر حضور زن در تاریخ انبیا؛ مرکز مطالعات و تحقیقات مسائل ن، تهران 1373.

ـ مطهری، مرتضی؛ تعلیم و تربیت در اسلام؛ صدرا، تهران، 1368.

19 ـ محمدنژاد، میرعلی؛ پرتوی از فضایل حضرت فاطمه زهرا (س) در کلام معصومین (ع)؛ سنا، تهران، 1377.

20 ـ محمدی ری شهری، محمد؛ فلسفه امامت و رهبری؛ دفتر تبلیغات اسلامی، تهران، 1368.

21 ـ مجلسی؛ بحارالانوار؛ مؤسسه الوفا، بیروت، 1983م.

[1] . صحیفۀ امام؛ ج7؛ ص 338.

[2] . زریاب خویی؛ سیرۀ رسول الله؛ ج1؛ ص 74.

[3] . نکاح شغار: سیرۀ رسول الله؛ ج1؛ ص 74.

[4] . نساء / 19: یا ایها الذین امنوا لا یحلّ لکم ان ترثوا النساء کرهاً و لا تعضلوهن لتذهبوا ببعض ما اتیتموهن؛ ای کسانی که ایمان آورده اید جایز نیست که شما ن را بی اجازۀ ایشان به ارث ببرید تا از این راه بعضی از آنچه را که به ایشان داده بودید از دستشان بگیرید.

[5] . نحل / 58 و 59: و اذا بشّر احدهم بالانثی ظل وجهه مسودّا و هو کظیم یتواری من القوم من سوءِ ما بشر به ایمسکه علی هونٍ ام یدسّه فی التراب الا ساء ما یحکمون: چون به یکی از ایشان به داشتن فرزندی مادینه مژده بدهند صورتش تیره و پر از اندوه می گردد و از مردم خود این خبر پنهان می شود و مردد می گردد که آیا این فرزند را نگاه دارد و خواری بکشد یا آنکه او را در خاک پنهان کند بسیار زشت است این داوری ایشان.

[6] . امینی؛ فاطمة اهرا، سلام الله علیها؛ ص 55.

[7] . امینی؛ فاطمة اهرا، سلام الله علیها؛ ص 58: جابر بن عبدالله روایت می کند پیامبر اکرم ص به علی  (ع) فرمود سلام علیک ابا الریحانتین اوصیک بریحانتی من الدنیا من قبل ان ینهّد رکناک والله خلیفتی علیک فلما مات النبی (ص) قال علی هذا احد الرکنین الذین قال رسول الله فلما ماتت فاطمه قال هذا الرکن الثانی الذی قال رسول الله.

[8] . بحار الانوار؛ ج 22؛ ص 49: یا علی هر آینه فاطمه دخترم را به چیزهایی سفارش کردم و او را امر نمودم تا آنها را بتو برساند پس تو آنها را به انجام رسان که او راستگوست و راستگویی در ذات اوست.

[9] . بحار الانوار؛ ج 24؛ ص 77، روایت 11: اینها [علی، حسن، حسین] و فاطمه که او زهره است عترت و اهل بیت من هستند ایشان با قرآنند و از آن جدا نمی شوند تا نزد حوض کوثر بر من وارد شوند و یکدیگر را ملاقات کنیم.

[10] . صحیفۀ امام؛ ج 4؛ ص 427 - 428.

[11] . شریعتی؛ زن؛ ص 203.

[12] . ر.ک. امینی؛ فاطمه زهرا سلام الله علیها.

[13] . صحیفۀ امام، ج 16؛ ص 193.

[14] . صحیفۀ امام؛ ج 7؛ ص 339.

[15] . همان؛ ج 16؛ ص 192.

[16] . بقره / 30.

[17] . اعراف / 179.

[] . اعراف / 172.

[19] . نحل / 97.

[20] . اعراف / 0.

[21] . اصول کافی؛ ج1؛ ص 144، باب 23.

[22] . صحیفۀ امام؛ ج16؛ ص 192.

[23] . همان، ج 7؛ ص 337.

[24] . کشف الغمه، ج 2؛ ص 27.

[25] . کشف الغمه؛ ج 2؛ ص 23.

[26] . ابوعلم؛ فاطمه زهرا (س)؛ ص 134.

[27] . همان؛ ص 135 ـ 137.

[28] ـ رسولی محلاتی؛ زندگانی حضرت فاطمه سلام الله علیها؛ ص 91.

[29] ـ ابو علم؛ فاطمه زهرا س؛ ص 143.

[30] ـ همان؛ ص 143.

[31] ـ صحیفۀ امام؛ ج 7؛ ص 337 - 338.

[32] ـ جوادی آملی؛ زن در آیینه جمال و جلال؛ ص 166.

[33] ـ بحارالانوار؛ ج 36؛ ص 1؛ هیچ موجودی بهتر از من خدا را نشان نمی دهد.

[34] ـ زن در آیینه جمال و جلال؛ ص 167.

[35] ـ اعلام الوری؛ طبرسی؛ ص 222.

[36] ـ امینی؛ فاطمه زهرا سلام الله علیها؛ ص 19.

[37] ـ اعلام الوری؛ طبرسی؛ ص 223.

[38] ـ علامه امینی؛ فاطمه زهرا سلام الله علیها؛ ص 7.

[39] ـ رسولی محلاتی؛ زندگانی حضرت فاطمه و . ؛ ص 81 ـ 82؛ کشف الغمه؛ ج 2، ص 28.

[40] ـ و یطعمون الطعام علی حبه مسکیناً و یتیماً و اسیراً، انما نطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاءاً و لا شکوراً: علامه امینی؛31.

[41] ـ بحارالانوار؛ ج 77؛ ص 275، حدیث 1: علی از من است و دو پسرم حسن و حسین (ع) از اوست و پاکیزگان از من هستند و من از ایشان هستم و ایشان پاکیزگانند بعد از مادرشان، آنان کشتی نجاتند هر کس بر آن سوار شد نجات یافت و هر کس از آن باز ماند ساقط شد. نجات یابنده در بهشت و سقوط کننده در جهنم است.

[42] ـ بحار الانوار؛ ج 23؛ ص 304، باب ، روایت 1.

[43] ـ رسولی محلاتی؛ زندگانی حضرت فاطمه و . ؛ ص 69.

[44] ـ صحیفۀ امام؛ ج 7؛ ص 337.

[45] ـ همان؛ ج 20؛ ص 6 .

[46] ـ ابوعلم؛ فاطمه زهرا (س)؛ ص 215.

[47] ـشهیدی؛ زندگانی فاطمه زهرا (س)؛ ص 132 ـ 133.

[48] ـ ابوعلم؛ فاطمه زهرا (س)؛ ص 215 ـ 216.

[49] ـ شهیدی؛ زندگانی فاطمه زهرا (س)؛ ص 135.

[50] ـ شریعتی؛ زن؛ ص 7.

[51] ـ علامه امینی؛ فاطمه زهرا سلام الله علیها؛ ص 71 ـ 72.

[52] ـ صحیفۀ امام؛ ج 20؛ ص 4 - 5.

[53] ـ علامه امینی؛ فاطمه زهرا سلام الله علیها؛ ص 73.

54] ـ صحیفۀ امام؛ ج 7؛ ص 340.

 [55] ـ همان؛ ج 20؛ ص 6.

 [56] ـ همان؛ ج 7؛ ص