تبیین سیره حضرت زهرا (س) در کلام امام خمینی (ره)

حضرت امام در بخشی از سخنان خود در پیامی به مناسبت روز زن خطاب به بانوان می فرمایند:

مع الاسف زن در دو مرحله مظلوم بوده است: یکی در جاهلیت، در جاهلیت،زن مظلوم بود و اسلام منت گذاشت بر انسان، زن را از آن مظلومیتی که در جاهلیت داشت بیرون کشید. مرحلۀ جاهلیت مرحله ای بود که زن را مثل حیوانات بلکه پایین تر از او می شمردند، زن در جاهلیت مظلوم بود. اسلام زن را از آن لجنزار جاهلیت بیرون کشید.»[1]

آنچه همیشه به عنوان یک لکۀ ننگ و نقطه ای سیاه در صفحات پرحادثه تاریخ بشریت باقی مانده و هیچ گاه از ذهن و ضمیر و حافظۀ انسانها پاک نخواهد شد، ستمها و بیدادهایی است که از جانب عده ای انگشت شمار از زورمندان و زرمداران نسبت به گروه بیشماری از طبقات ضعیف و رنجدیده وارد می شد. در این میان مظلومتر و بی پناهتر از همه ن بودند که چه در میان ثروتمندان و چه در میان فقرا و نیازمندان همواره مورد تعدی، ظلم و اجحاف واقع شده و از حقوق طبیعی و الهی خود به عنوان یک انسان در کنار دیگر انسانها محروم شده اند. نمونۀ بارز این محرومیتها را درتواریخ عرب جاهلی می خوانیم. آنجا که به قدری ارزش و منزلت زن سقوط می کند که به عنوان کالایی جهت تجارت و سوداندوزی مورد بهره برداری سوء واقع می شود و مردان طبق قانون مساعات [2] در دورۀ جاهلیت حق کسب درآمد از طریق واگذاری به اصطلاح کنیزان تحت سرپرستی خود به مردان دیگر و دریافت مبلغی به عنوان دستمزد راداشتند؛ و پلیدتر آنکه فرزندانی را که از این راه نصیب آن ن می شد به عنوان ملک و بهره و بندۀ خود می فروختند یا به کارهای مختلف می گماردند.

تعبیر حضرت امام در سقوط منزلت ن در جاهلیت تا مرز حیوانیت و پست تر از آن، مبیّن این واقعیت تلخ و گزنده است که زن را چون حیوانی می دانستند که به صورت انسان درآمده، فقط برای کسب لذت مردان؛ بهره ای از او نیست جز ننگ و بی آبرویی و انتظاری از او نیست جز زادن مردان دلیر برای قبیله. آنان زن را پست می داشتند چنان که حتی حق انتخاب همسر نیز برایش قایل نبودند و مرد می توانست دختر یا یکی از ن خود را در مقابل دختر یا یکی از ن مرد دیگری با وی معاوضه کند بدون اینکه مهر و کابینی در میان باشد؛[3] و اگر چنانچه همسر زنی می مرد، زن به پسر بزرگ آن مرد به ارث می رسید. حق ازدواج و قیمومت آن زن پس از مرگ شوهر با آن مرد بود مگر اینکه زن بتواند با پرداخت مبلغی که مورد رضایت آنان بود، آزادی خود را بازخرید کند. [4] دراین میان ن و دختران هم از ارث محروم بودند، چرا که ارث پدر به افرادی تعلق می گرفت که جای او را در جنگها و درگیری های قبیله ای پر کنند، چرا که برای عرب،قبیله حکم همه چیز را داشت و عرب بدون قبیله مساوی هیچ بود و باید از بین می رفت؛ و آنچه برای یک قبیله در آن زمان مهم بود نیروی تازه نفس، قوی و زورمند وشجاع بود که از جان و مال و کیان قبیله دفاع کند؛ و در این میان زن هیچ نبود جز مایۀ شرمندگی، چرا که اگر در این زد و خوردها به دست دشمن می افتاد لکۀ ننگ و داغ سیاهی بود بر دامن طایفه اش. بنابر این، برای پیشگیری از وقوع چنین خفتی همان به که وی را زنده به گور می کردند تا دامن شرافت و حیثیت مردان قبیله از هرگونه شائبۀ آلودگی مبرا باشد! چنان که در قرآن مجید هم به این طرز تفکر زشت و نفرت انگیز اعراب جاهلی اشاره می کند [5] ، و در سورۀ تکویر از زبان آن دخترک بیگناه می پرسد: و اذا الموؤةُ سُئلَت بِأی ذنبٍ قُتلتْ؟»

ظهور اسلام و نیاز به الگوی عملی زن مسلمان

با ظهور اسلام و مطرح شدن باورها، اعتقادات و ایده های جدید که به تبع این، دین نو در جامعۀ عرب بروز کرد و با مطرح شدن رسول اکرم به عنوان الگو و اسوۀ حسنه برای عموم مسلمانان، نیاز به روشن شدن موضع این دین جدید در رابطه با موقعیت، حقوق ومقام زن بیش از پیش احساس می شد. چه حتی با وجود آیات و دستورالعملهای صریح اسلام در مورد دفاع از حقوق انسانی و منافع بشری زن، وی همچنان از داشتن پایگاهی ثابت و پشتوانه ای عمیق و ریشه دار در تفکرات و عملکردهای اعراب مسلمان محروم بود. در این میان روشهای برخورد و شیوه های عملی ایجاد رابطۀ رسول اکرم ـ صلوات الله علیه ـ با ن خود خصوصاً دختر بزرگوارشان مورد توجه قرار گرفت. ایشان که کمبود و خلأ وجودی یک الگوی به تمام معنا اسلامی را در میان ن تازه مسلمان شده احساس می کردند، با تمام توان، همت خود را معطوف تربیت انسانی و اسلامی دختران و ن بیت خویش کرده و در این راه دست پروردگانی بس شایسته تقدیم اسلام و جامعۀ مسلمین کردند و فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ دخت گرامی پیامبراکرم ـ صلوات الله علیه ـ سیده و سرور تمام این بانوان شایسته بود. چنانکه در روایتی ازابن عباس از قول رسول گرامی اسلام آمده است:

دخترم فاطمه سالار ن با ایمان امت من و رهبر آنان به سوی بهشت است؛بدرستی که او بانوی بانوان جهان است. عرض شد یا رسول الله آیا بانوی بانوان در زمان خودش؟ پیامبر فرمود: سیدۀ ن در زمان خودش مریم بنت عمران بود، ولی دخترمفاطمه بانوی بانوان جهان و سرور ن عالم از اولین و آخرین است.» [6]

این بیان شیوا و این ستایش بی همتا از زبان فردی که خود سیدالمرسلین و سرور انبیای پیش از خود است و در چنان جامعه ای که زن از داشتن کمترین حقوق انسانی خود بی بهره است نسبت به دختری نوجوان که به خصایل والای انسانی آراسته است بسیار قابل تأمل و درخور تحسین می باشد. پیامبراکرم ـ صلوات الله علیه ـ خلأ وجود چنین اندیشه و احترامی را نسبت به ن و حقوق آنها با تأسیس یک خانوادۀ کوچک اما بس گرامی، با پیوند زدن دو سرچشمه پاکی و عفت، علی ـ علیه السلام ـ و فاطمه ـ سلام الله علیها ـ پر می کند و به این ترتیب فاطمه تا در خانۀ پدر بود، یار و یاور و غمخوار پدر و تنها پشتوانۀ نیرومند او در منزل پس از درگذشت خدیجۀ کبری، خصوصاً در دورۀ هجرت به مدینه؛ و الگوی مناسبی برای دختران مسلمان و اینک با ازدواج و تشکیل خانواده و همراهی برادر رسالت و امیر مسلمانان پس از رحلت رسول اکرم ـ صلوات الله علیه ـ رکن رکین مقام رفیع ولایت بود. [7] آنچه در گفتار و اعمال رسول خدا ـ صلوات الله علیه ـ نسبت به حضرت فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ مشهور و قابل تأمل است،همگی مملو از احترام، تحسین و بزرگداشت مقام آن بانوی ارجمند و تکریم شخصیت ایشان، نه صرفاً به عنوان دختر رسول الله ـ صلوات الله علیه ـ بلکه به واسط برجستگی و علو شأن انسانی و اسلامی آن حضرت است. در این مورد حدیث زیر،شایستۀ بررسی است که پیامبراکرم ـ صلوات الله علیه ـ فرمود:

یا علی انی یقد اوصیت فاطمة ابنتی باشیاء و امرتها ان تلقیها الیک فانقدها فهی الصادقة الصدوقة».[8]

در ستایش از جایگاه و پایگاه فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ در میان سایر انسانها همین بس که آیات تطهیر، هل اتی و حدیث عظیم ثقلین در شأن او و خاندان وفرزندان او نازل و بیان شده است. چنانکه در روایت زیر از پیامبر اکرم ـ صلوات الله علیه ـ آمده است:

هولاء و فاطمة وهی اهرة عترتی و اهل بیتی هم مع القرآن لا یفترقان حتی یردا علیّ الحوض».[9]

این چنین مقام و شأن رفیعی برای یک زن آن هم، زمانی که هنوز در ذهن و ضمیر جامعۀ نوپای اسلامی، سنتهای دیرپای جاهلی زنده بود، بسیار تحسین برانگیز وشایستۀ تقدیر است؛ چنان که در فرازهایی از سخنان حضرت امام به چنین مطلبی تصریح می شود که:

اسلام زنها را نجات داده است از آن چیزهایی که در جاهلیت بود؛ آنقدری که اسلام به زن خدمت کرده ، خدا می داند به مرد خدمت نکرده ، . شما نمی دانید که در جاهلیت زن چه بوده و در اسلام چه شده. اسلام به زن خدمتی کرده است که در تاریخ همچو سابقه ای ندارد. .» [10]

زهرا سرچشمۀ پاک جویبار امامت

صدیقۀ کبری ـ سلام الله علیها ـ در تمام شئون انسانی و الهی خویش الگو و راهبر نه تنها ن بلکه تمام انسانهای آزاده ای هستند که جز زلال حقیقت، کام تشنۀ آنها را سیراب نخواهد کرد. زهرای مرضیه ـ سلام الله علیها ـ در زهد، صبر، ایثار، شجاعت، اخلاص و صداقت و هزاران خصلت انسانی دیگر نمونه، سرمشق و راهبری بی نظیر است؛ چنانکه جز این فضایل و فضایلی هم شأن آن، لازمه امامت نیست. زهرا خود یک امام است یک تیپ ایده آل برای زن، یک اسوه، یک شاهد برای هر زنی که می خواهد شدن خویش را انتخاب کند» [11] به این ترتیب عمل، فکر و حتی وجود زهرا معیار، ملاک و میزانی بس دقیق و متقن برای تمام انسانهای مؤمن است. عمل وی چه الهی، چه انسانی میزان سنجش اعمال سایرین است و همه باید به او اقتدا کنند. او ولیة الله [12] است و معصومه، لذاست که مبدأ تمام خیرات و برکات است و این است که حضرت امام می فرمایند:

او در حجره ای کوچک و محقر انسانهایی تربیت کرد که نورشان از بسیط خاک تا آن سوی افلاک و از عالم ملک تا آن سوی ملکوت اعلی می درخشد ، صلوات وسلام خداوند تعالی بر این حجرۀ محقری که جلوه گاه نور عظمت الهی و پرورشگاه زبدگان اولاد آدم است.» [13]

زهرا ـ سلام الله علیها ـ با داشتن چنان اوصاف و ویژگیهایی قطعاً تنها زنی است که شایستگی و توان به دوش گرفتن چنان مسئولیت عظیمی را دارد. حضرت امام در فرازی از سخنان خود برای روز زن دربارۀ وظیفۀ خطیر تربیت و اصلاح یک جامعه که به عهدۀ زن است می فرمایند:

زن مربی جامعه است، از دامن زن انسانها پیدا می شوند. مرحلۀ اول مرد و زن صحیح از دامن زن است. مربی انسانها زن است. سعادت و شقاوت کشورها بسته به وجود زن است، زن با تربیت صحیح خودش انسان درست می کند و . مبدأ همه سعادتها از دامن زن بلند می شود . زن مبدأ همه خیرات است.» [14] و یا زن یکتا موجودی است که می تواند از دامن خود افرادی به جامعه تحویل دهد که از برکاتشان یک جامعه بلکه جامعه ها به استقامت و ارزشهای والای انسانی کشیده شوند.» [15]

و فاطمه ـ سلام الله علیها ـ چنان که در سراسر زندگی کوتاه و پرمخاطرۀ وی می بینیم الگوی ایستادگی، صبر، مقاومت در برابر شداید و سختیهای زندگی بود. او دسترنج زحمات پیامبر گرامی اسلام و تربیت شدۀ دلیر زنی چون خدیجۀ کبری ـ سلام الله علیها ـ بود که توانست مردانی چون امام حسن مجتبی ـ علیه السلام ـ و سیدالشهداء ـ علیه السلام ـ و زنی مبارز، مجاهد و خستگی ناپذیر چون زینب کبری ـ سلام الله علیها ـ را به جامعۀ اسلامی تحویل دهد و چنان نسلی بیافریند که همواره کاخهای افراشتۀ ستم از بیم نهیب رعدآسای کلامشان و عظمت نگاه نافذشان در لرزش و خوف باشند.

خصایص زهرا ـ سلام الله علیها ـ از دیدگاه امام ـ رضوان الله تعالی علیه ـ

مطابق بینش قرآنی انسان دارای دو بعد متضاد فطری است. بعد الهی ـ انسانی و تمایلات مثبت و کمالات ارزندۀ که با تربیت نفس، مراقبه، مجاهده و محاسبه می توان بدان دست یافت که مصداق آن آیۀ انی جاعلٌ فی الارض خلیفة». [16] است. به این ترتیب این شأن مخصوص انسان کامل و خلیفة الله فی الارض می باشد و بُعد دیگر، بُعد حیوانی و گاهی پست تر از حیوانات است که ناظر بر آیۀ شریفۀ: اولئک کالانعام بل هم اضل» [17] است. این دو بُعد ، در بر گیرندۀ تمام ابنای بشر است؛ چنانکه در پیمان جاودانی که حق تعالی از انسانها گرفت خطاب به همۀ انسانها فرمود:!الست بربکم».[] که خطاب به فرزندان آدم است، نه مردان یا پسران آدم فقط؛ و آنجا که صحبت از فضایل و مناقب یا شرارتها و زشتیهای انسانهاست، چنانکه از خطاب قرآن کریم برمی آید، تقسیم بردار نیست و همگی انسانها جوابگو خواهند بود. منعمل صالحاً من ذکر او انثی و هو مؤمن فلنحیینه حیاة طیبة». [19]

در اصول کافی، جلد 1 ذیل آیۀ شریفۀ ولله الاسماءُ الحسنی فادعوه بها»[20] امام جعفرالصادق ـ علیه السلام ـ می فرمایند نحن والله الاسماء الحسنی»[21] آنچه از این حدیث گرانقدر برمی آید این است که انسان کامل مظهر اسمای حسنای حق تعالی است و آیینه ای است شفاف و زلال برای برتافتن جمال حضرت احدیت؛ و اینکه ائمۀ معصومین ـ سلام الله علیهم اجمعین ـ مصداق بارز انسان کامل و اسمای حسنای حضرت حقند و حضرت صدیقۀ کبری ـ سلام الله علیها ـ محور این کانون است. چنان که خشنودی او خشنودی رسول ـ صلوات الله علیه ـ و خشنودی رسول ـ صلوات الله علیه ـ

خشنودی خداوند است و این مطلب در گفتار امام جلوه ای بس گیرا و درخشنده دارد.

[فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ] عنصر تابناکی که زیربنای فضیلتهای انسانی وارزشهای والای خلیفة الله در جهان است.» [22]

کمالات انسانی

تمام ابعادی که برای زن متصور است و برای یک انسان متصور است در فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ جلوه کرده و بوده است. یک زن معمولی نبوده است، یک زن ، یک زن ملکوتی، یک انسان به تمام معنا انسان، تمام نسخۀ انسانیت، تمامحقیقت زن، تمام حقیقت انسان، او زن معمولی نیست او موجود ملکوتی است که در عالم به صورت انسان ظاهر شده است، بلکه موجود الهی جبروتی در صورت یک زن ظاهر شده است . تمام هویتهای کمالی که در انسان متصور است و در زن تصور دارد،تمام در این زن است». [23]

آری! وجود زهرا ـ سلام الله علیها ـ از بُعد انسانی نمایانگر وجود انسان کامل است.انسانی که به تمام معنا اسلام از بشریت تقاضا دارد و آنچه بدان می اندیشد. در نمودار کلام امام، زهرا ـ سلام الله علیها ـ زیربنای فضیلتهای انسانی، ما در تمام نیکی ها و خوبیهای بشری است؛ او اساس زیبایی است. چنانکه او را از سایر ن، بلکه از سایر انسانها متمایز کرده، به او جلوه ای مافوق انسانی و ملکوتی می بخشد. در سراسر زندگی کوتاه ولی با عظمت و درس آموز این بانوی فداکار اسلام به راحتی می شود هزاران خصلت ارزنده و زیبای انسانی را دید که چون دانه های درخشان مروارید بر صفحات سیاه تاریخ می درخشد. زهرا ـ سلام الله علیها ـ سرچشمۀ حیا، عفت، قناعت،بخشش، بزرگواری، صدق، صفا و تعهد فردی و اجتماعی است.

اباسعید خدری روایت می کند که روزی امیرالمؤمنین به حضرت زهرا فرمود: ای فاطمه هیچ چیز هست که با آن چاشت کنیم؟ حضرت زهرا فرمود: به خدای که اکرام نمود پدر مرا به نبوت، و تو را به وصیت، امروز نزد من چیزی نیست که با آن چاشت توان کرد و دو روز پیش از این نیز؛ مگر اندک چیزی که خود نمی خوردم و به این دو پسر حسن و حسین ایثار می نمودم. حضرت فرمود: ای فاطمه چرا اعلام نمی کنی بهمن که برای شما طلب کرده، بیاورم؟ حضرت زهرا گفت: یا اباالحسن مرا از خدای خود شرم می آید که تکلیف کنی تو نفس خود را به چیزی که بر آن قادر نباشی».[24]

حضرت فاطمه زهرا همان گونه که خویش عمل می نمود، عفت و پاکدامنی یک زن مسلمان را ارزنده ترین و مهمترین زینت یک زن می دانست. چنانکه در جواب سؤالی که حضرت رسول اکرم از صحابه کرد که بهترین چیز برای یک زن چیست؟ و ایشان پاسخ را نمی دانستند، فرمودند: خیرٌ للنساء ان لا یرین الرجال ولا یراهن الرجال» و در جواب ایشان پیامبر اکرم فرمودند: انّ فاطمه بضعة منی. [25]

صدیقۀ کبری سرمشق قناعت، صبر و بلندنظری بود. چنانکه بارها صحابه ازشدت کار ایشان در منزل و نبودن فردی برای کمک رساندن به حضرت، اندوهگین شده،خود به کمک آن حضرت می شتافتند؛ و هیچ گاه صحبتی حاکی از ناراحتی و خستگی از ایشان نمی شنیدند. دستان تاول زده و پاهای خسته و بدن دردناک ایشان تمام سختیها را با ذکر تسبیحات خاص آن حضرت از یاد می برد؛ و در محضر حق تعالی جز با شور و شوق عبادت و بندگی حاضر نمی شد.

حضرت با وجود تمام کمبودهای مادی و رفاهی در زندگی، هرگز خصلت بخشندگی و گشاده دستی را ـ که از خصلتهای اولیای خداوند است ـ ترک نکردند. چنان که در شب مبارک عروسی خویش تنها دارایی و نشان از آغاز زندگی جدید، یعنی پیراهن نوی خود را به فقیر بخشیدند و به همان لباس کهنه بسنده کردند.[26] بعدها سه روزی را که به علت نذر سلامتی فرزندان بیمار خود روزه گرفته بودند، بدون غذا افطار کردند و هر سه شب غذای خود و خانواده را به یتیم، فقیر و اسیر دادند[27] و چنان این از خودگذشتگی و بذل و احسان، نمونه و یگانه بود که سورۀ مبارکۀ هل اتی در شأن زهرای مرضیه و خانوادۀ گرانقدرش نازل شد.

در صدق و راستگویی چنان زبانزد عموم بود که در روایتی که حاکم درالمستدرک» و ابونعیم در حلیة الاولیا» و دیگران به سند خود از عایشه همسر رسول خدا نقل کرده اند، آمده است: ما رایتُ اصدق من فاطمه غیر ابیها»[28] چنانکه القاب: صادقه، صدیقه والصدّوقة در باب همین خصلت زیبا و انسانی به ایشان داده شده است.

اما آنچه زهرای بزرگوار را از سایر ن هم عصر و دورۀ خود و سایر نی که خود را به گونه ای منتسب به او کرده ولی از تعهد اجتماعی وی بیخبرند متمایز می کند، اهمیت داشتن مسائل اجتماعی و امور عامۀ مسلمین نزد او بود. چنانکه گاه زهرا را همدوشپدر و همسر بزرگوارش در صحنه های مختلف اجتماعی می بینیم بی آنکه کوچکترین گردی از آلودگی بر دامن سپید عفت و تقوای او بنشیند. چنانکه آورده اند در غزوۀ احد چهارده زن ازجمله فاطمه ـ علیهاالسلام ـ حضور داشتند که آب و غذا بر پشت خود حمل می کردند و مجروحین تشنه را آب داده به مداوای آنان می پرداختند؛ [29] و در روایتی آمده است که در جنگ احد چون چشم فاطمه ـ سلام الله علیهاـ بر پدر افتادبشتافت و زخم او را شستشو داد و علی ـ علیه السلام ـ نیز در سپر خود آب می آورد.فاطمه ـ سلام الله علیها ـ حصیری را بسوزاند و از خاکستر آن بر زخم پدر ریخت تا خون باز ایستاد. [30]