شب قدر و ویژگی های آن به بهانه ورود به شبهای پرفیض و سرنوشت ساز قدر»

در اینکه چرا این شب شب قدر» نامیده شده است؟ مفسران نظریه های متعددی را بیان داشته اند از جمله:

۱ -  قدر : شرف و منزلت:

 مرحوم طبرسی می گوید: از آن رو به این شب، قدر» گفته اند كه داراى شرافت و شانى عظیم است.» [1] چنان چه قرآن مى فرماید:

ما قدروا الله حق قدره»[2]

یعنى عظمت و شان خدا را آن گونه كه باید به جا نیاوردند.

2 _ قدر: تنگی و ضیق:

بعضی دیگر گفته‏اند: كلمه قدر» به معناى ضیق و تنگى است، و شب قدر » را بدان جهت قدر » خوانده‏اند كه زمین در آن شب، به واسطه کثرت فرود فرشتگان، تنگ مى‏شود. [3] مانند:

و من قدر علیه رزقه»[4].

3 _ قدر: تقدیر و اندازه گیری:

اکثر  مفسران بر این باورند که:  شب قدر، به این جهت قدر» نامیده شده که جمیع مقدرات بندگان در تمام سال، در آن شب تعیین می شود. شاهد این معنی  آیات 3 و 4 سوره دخان» است که می فرماید:

انا انزلناه فی لیلة مبارکة انا کنا منذرین، فیها یفرق کل امر حکیم»[5]

ما این کتاب مبین را در شبی پر برکت نازل کردیم، و ما همواره انذار کننده بوده ایم، در آن شب که هر امری بر طبق حکمت خداوند تنظیم و تعیین می گردد.

روایات متعددی این معنای سوم را تایید می کند. از جمله از حضرت امام رضا (ع) نقل شده است که فرمودند:

.یقدر فیها ما یكون فى السنة من خیر او شر او مضرة او منفعة او رزق او اجل و لذلك سمیت لیلة القدر»[6]

این شب را  لیلة القدر» نامیده اند، چون آنچه مربوط به سال است، از قبیل خوبى، بدى، زیان، سود، روزى (معیشت) و سرآمد عمرها در آن شب اندازه گیرى مى شود.

 ویژگی های شب قدر:

شب قدر دارای ویژگی های است که به بخشی از آنها اشاره می شود:

الف:  نزول قرآن:

یکی از ویژگی ها و امتیازات شب قدر اینست که قرآن، کتاب هدایت و راهنمای بشر و معجزه جاوید پیامبر اعظم(ص) در این شب نازل شده است. که سه آیه از قرآن کریم این مطلب را تایید می کنند:

نخست: آیه اول سوره قدر»:

انا انزلناه فی لیله القدر»؛

دوم: آیه سوم سوره دخان»:

انا انزلناه فی لیلة مباركة»

و سوم: آیه صد و هشتاد و پنج سوره بقره»:

شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن».

از روایات اسلامی استفاده می شود که نه تنها قرآن، بلکه همه کتابهای آسمانی در ماه مبارک رمضان نازل شده اند.

عن ابی عبدالله(ع) قال: نزلت التوراة فی ست مضین من شهر رمضان، و نزل الانجیل فی اثنتی عشرة مضت من شهر رمضان، و نزل ابور فی ثمانی عشرة مضت من شهر رمضان، و نزل الفرقان فی لیلة القدر.[7]

حضرت امام جعفر صادق (ع) فرمودند:

تورات در ششم ماه مبارک رمضان و انجیل در دوازدهم و زبور در هیجدهم و قرآن مجید در شب قدر نازل گردیده است.

ب: رقم خوردن سرنوشت:

یکی دیگر از ویژگی ها و خصوصیات شب قدر اینست که در این شب مقدرات و سرنوشت انسان ها از قبیل مرگ و زندگی، وسعت یا تنگی روزی، خیر و شر و  به مدت یک سال تعیین می گردد.

 سئل اباجعفر(ع) عن قول الله عزوجل: انا انزلناه فی لیلة مبارکة» قال: نعم لیلة القدر و هی فی کل سنة فی شهر رمضان فی العشر الاواخر فلم ینزل القران الا فی لیلة القدر قال الله عزوجل: فیها یفرق کل امر حکیم». قال: یقدر فی لیلة القدر کل شی ی فی تلک السنة الی مثلها من قابل خیر و شر و طاعة و معصیة و مولود و اجل او رزق فما قدر فی تلک السنة و قضی فهو المحتوم و لله عزوجل فیه المشیئة.[8]

از حضرت امام باقر(ع) از معناى آیه"انا انزلناه فى لیلة مباركة"سؤال شد، حضرت فرمود: بله شب قدر كه همه ‏ساله در ماه رمضان در دهه آخرش تجدید مى‏شود شبى است كه قرآن جز در آن شب نازل نشده، و آن شبى است كه خداى تعالى در باره‏اش فرموده: "فیها یفرق كل امر حكیم".  آنگاه فرمود: در آن شب هر حادثه‏اى كه باید در طول آن سال واقع گردد تقدیر مى‏شود، چه خیر و چه شر، چه طاعت و چه معصیت، و چه فرزندى كه قرار است متولد شود، و یا اجلى كه بنا است فرا رسد، و یا رزقى كه قرار است برسد، پس آنچه در این شب مقدر شود، و قضایش رانده شود قضایى است‏حتمى، ولى در عین حال مشیت‏خداى تعالى در آنها محفوظ است.

ج:  نزول ملائک:

از ویژگی های دیگری شب قدر  نزول ملائک و فرشتگان است. بر اساس آیه شریفه تنزل الملائکة و الروح فیها باذن ربهم من کل امر»[9] فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگار شان برای تقدیر هر کار نازل می شوند.

در اینکه منظور از روح کیست؟ بعضی گفته اند: جبرئیل امین» است که روح الامین» نیز نامیده می شود. بعضی روح » را به معنی وحی» تفسیر کرده اند. به قرینه آیه 52 سوره شوری و کذلک َ اوحینا الیک روحا من امرنا» همان گونه که بر پیامبران پیش وحی فرستادیم، بر تو نیز وحی» را به فرمان خود وحی کردیم». برخی دیگر روح را مخلوق عظیمی مافوق فرشتگان دانسته اند . چنانکه شخصی از امام صادق(ع) سوال کرد: آیا روح همان جبرئیل است؟ حضرت در پاسخ فرمود:

ان جبرئیل من الملائکة و  ان الروح  هو  خلق اعظم من الملائکة ا لیس یقول الله تبارک و تعالی: تنزل الملائکة و الروح؟[10]

جبرئیل از ملائکه است و روح اعظم از ملائکه است. مگر خداوند متعال نمی فرماید: ملائکه و روح نازل می شوند.»[11]

اما فرشتگان به چه منظور نازل می شوند؟ در این رابطه مفسران نظرات متعددی را اظهار داشته اند:

امین الاسلام طبرسی در این زمینه می گوید:

تنزل الملائکه و الروح یعنی جبرائیل فی لیلة القدر الی الارض لیسمعوا الثناء علی الله و قراءة القران و غیرها من الاذکار » فرشتگان در شب قدر نازل می شوند تا مدح و ثنای خداوند و قرائت قرآن و سایر اذکار را بشنوند.[12]

عده ای دیگر معقتقدند که فرشتگان به منظور سلام نمودن بر مومنین نازل می شوند.[13]

قرآن هدف از نزول فرشتگان را این چنین بیان می فرماید:

تنزل الملائکة و الروح فیها باذن ربهم من کل امر»[14]

فرشتگان برای تقدیر و تعیین سرنوشت ها و آوردن هر خیر و برکتی در آن شب نازل می شوند، و هدف از نزول آنها انجام این امور است.»[15]

اما میزبان فرشتگان در زمین کیست؟ از آنجای که باید بین مهمان و میزبان سنخیت وجود داشته باشد، باید میزبان فرشتگان، اشرف خلایق و برترین بندگان خداوند در روی زمین یعنی امامان معصوم(ع) باشند.[16] روایات فراوانی گواه بر این مدعاست از جمله:

عن ابی جعفر الثانی عن آبائه عن امیر المومنین (ع) قال: قال رسول الله(ص): امنوا بلیلة القدر فانه ینزل فیها امر السنة و ان لذلک الامر ولاة من بعدی علی بن ابی ابیطالب واحد عشر من ولده.[17]

حضرت امام جواد (ع)، از پدران خود از امیرالمؤمنین (ع) از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده است:  شب قدر را باور بدارید، در این شب، تقدیر امور سال فرستاده می‏شود. این شب را، پس از من نیز صاحبانی است، صاحبان این شب پس از من، علی (ع) و یازده فرزند او هستند.

با توجه به اینکه شب قدر تا قیامت تداوم دارد از این روایت استفاده می شود که باید در هر عصری از اعصار، حجت خدا در روی زمین وجود داشته باشد تا محل نزول ملائک، در شب قدر باشد. و امروز میزبان فرشتگان، قطب عالم امکان حضرت بقیة الله الاعظم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است.

د:  از هزار ماه برتر است:

بعضی از ایام سال هستند که در نزد خداوند ارزش و جایگاه والایی دارند، که شاخص ترین آنها شب قدر است. شبی که به اندازه یک عمر  ارزش دارد. شبی که قرآن در توصیف آن می فرماید:

لیلة القدر خیر ألف شهر»

شب قدر از هزار ماه برتر است.

از امام صادق(ع) سوال شد که چگونه شب قدر از هزار ماه بهتر است؟ حضرت در پاسخ فرمودند:

العمل فیها خیر من العمل فی الف شهر لیس فیها لیلة القدر.»[]

عبادت در شب قدر بهتر است از عبادت در هزار ماهى كه در آن شب قدر نباشد.

در همین راستا علامه طباطبائی(ره) در ذیل آیه سوم سوره مبارکه قدر می فرماید: منظور از بهتر بودن (شب قدر) از هزار ماه به طورى كه مفسرین تفسیر كرده‏اند، بهتر بودنش از حیث فضیلت عبادت است، و مناسب با غرض قرآن هم همین معنا است، چون همه عنایت قرآن در این است كه مردم را به سوى خدا نزدیك کند، زنده‏دارى آن شب با عبادت، بهتر است از عبادت هزار ماه.[19]

شب قدر کدام شب است؟

از جمع بندی آیات قرآن کریم چنین استفاده می شود که شب قدر» یکی از شبهای ماه مبارک رمضان است.  زیرا از یک سو، قرآن می فرماید: شهر رمضان الذی انزل فیه القران»[20] قرآن در ماه مبارک رمضان نازل شده است. و از سوی دیگر، آیه نخست سوره مبارکه قدر انا انزلناه فی لیلة القدر» بیانگر آنست که قرآن، در شب قدر نازل شده است. بنابراین از جمع این دو آیه شریفه، به روشنی دانسته می شود که شب قدر  در ماه مبارک رمضان واقع شده است. اما  اینکه کدام شب از شب های ماه مبارک رمضان است، به روشنی معلوم نیست.

روایات که در این زمینه وجود دارند شب قدر را مردد بین این شبها دانسته اند:

شب اول، شب هفدهم، شب نوزدهم،  شب بیست و یکم، شب بیست و سوم، شب بیست و هفتم و شب بیست و نهم.[21]

بعضی از روایات بر این مطلب تاکید دارند که شب قدر در دهه آخر ماه مبارک رمضان و یکی از شبهای بیست و یکم یا بیست و سوم است.

عن زراره عن ابی جعفر (ع) قال: سالته عن لیلة القدر قال: هی لیلة احدی و عشرین، او ثلاث و عشرین.[22]

از امام باقر(ع) راجع به شب قدر سوال شد که حضرت فرمودند: شب قدر شب بیست و یکم یا بیست و سوم است.

عن القسم بن محمد عن علی قال: کنت عند ابی عبدالله(ع) فقال له ابو بصیر: اللیلة التی یرجی فیها ما یرجی؟ فقال فی احدی و عشرین او ثلاث و عشرین.[23]

از امام صادق (ع) راجع به شب قدر سوال شد که حضرت فرمود: شب قدر یکی از شبهای بیست و یکم یا بیست و سوم است.

بعضی از روایات تصریح نموده اند که شب قدر شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان  است.[24]

علی رغم اینکه شب قدر در هاله ای از ابهام قرار دارد و معلوم نیست که کدام شب است؟ اما  علامت های دارد که در بعضی از روایات به آن اشاره شده است. چنانکه از امام معصوم(ع) راجع به علامت شب قدر سوال کردند که فرمود:

علامتها ان تطیب ریحها و ان کانت فی برد دفئت و ان کانت فی حر بردت فطابت»[25]

آن نسیم ملایم كه به شما بوزد، معلوم می شود شب قدر را درك كرده اید . اگر زمستان باشد ، احساس سرما نمی كنید . و اگر تابستان گرم باشد، احساس گرما نمی كنید. این نسیم قدر است . علامت دیگر اینكه : اگر بُوی خوبی به مشام شما رسید، این نشانه قدر است.

نتیجه گیری:

در ایام سال، روزها و ماه های وجود دارند که از قداست و ارزش والایی برخوردارند که شاخص ترین آنها شب قدر است. شبی که ویژگی ها و خصوصیات منحصر به فرد دارد. همچون:

1 _ همه امور به مدت یک سال در آن شب، تعیین می گردد.

2 _ قرآن، یگانه معجزه جاوید پیامبر اعظم(ص) در آن شب نازل شده است.

3 _ از هزار ماه برتر است.

4 _ فرشتگان برای تقدیر امور، در آن شب نازل می شوند.

علی رغم اینکه شب قدر از ارزش و جایگاه ویژه ای برخوردار است، اما در هاله ای از ابهام قرار دارد و معلوم نیست که کدام شب، شب قدر است. اما بیشتر روایات بر این مطلب تاکید دارند که شب قدر، شب بیست و یکم یا بیست و سوم ماه مبارک رمضان است.

[1] . امین الاسلام ابی علی الفضل بن الحسن الطبرسی، مجمع البیان، ج 10،ص 405، موسسة الاعلمی للمطبوعات،  الطبعة الاولی ،  1415 ه ق.

[2] حج، 74.

[3] . امین الاسلام ابی علی الفضل بن الحسن الطبرسی، پیشین.

[4]  طلاق، 7.

7. آیة الله مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 27، ص 210، دار الکتب الاسلامیة، چاپ سی و ششم، 1386.

[6] . الشیخ عبد علی بن جمعه العروسی الحویزی، تفسیر نور الثقلین، ج 5، ص 626، موسسة اسماعیلیان، الطبعة الرابعة، 1412 ه ق.

[7] . شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 10، باب ، ح 16، ص 311، موسسة آل البیت، الطبعة الثانیة، 1414 ه ق.

[8] .کلینی، الکافی، ج 4، ص 158، ح 6، دار الکتب الاسلامیة الطبعة الثالثة 1367 .

[9] . قدر، 4.

[10] .الکلینی ، پیشین، ج 1، ص 386

[11] . آیة الله مکارم شیرازی، پیشین، ص 207.

[12] . امین الاسلام ابی علی الفضل بن الحسن الطبرسی، پیشین، ج 10، ص 409 _ 410.

[13]  محمد بن جریر الطبری، جامع البیان، ج 30 ، ص 330، دار الفکر، 1415.

[14] .قدر، 4.

[15] . آیة الله مکارم شیرازی، پیشین، ص 207 _ 208.

[16] . ماهنامه پاسدار اسلام، شماره 249.

[17] . حسن بن المطهر الحلی، الارشاد، ص 236، مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، 1406 .

[] . الکلینی ، پیشین، ج 4، ص 157.

[19] . طباطبائی، تفسیر المیزان، ج 20، ص 332، موسسة النشر الاسلامی.

[20] . بقره، 5.

[21] . امین الاسلام ابی علی الفضل بن الحسن الطبرسی، پیشین، ص 406 _ 408.

[22] .الشیخ الطوسی، تهذیب الاحکام، ج 3، ص 58، دار الکتب الاسلامیة، الطبعة الرابعة، 1365 ش.

[23] .همان .

25. الکلینی ، پیشین، ص 157.

[24] . امین الاسلام ابی علی الفضل بن الحسن الطبرسی،پیشین، ص 406.